معرفی زرشک و خواص درمانی آن

زرشک دارای گونه‌های مختلفی است که در اینجا به نام علمی و مشخصات مربوط به دو نوع از آنها (دانه‌دار و بی‌دانه) اشاره شده است. در ضمن درختچه‌های زرشک بی‌دانه و دانه‌دار از نظر شکل ظاهری شبیه به یکدیگر می‌باشند.

نام علمی:

Berberis vulgaris L.، نام فرانسه Vinaigrette، نام انگلیسی Barberry tree و نام انگلیسی میوه (زرشک) Barberry می‌باشد.
نام‌های دیگر زرشک بی‌دانه یا پلویی به فارسی، عربی و در کتب طب سنتی، زرشک، زرشک پلویی، زرشک بی‌دانه، زارچ، عودالریح، عَقده و انبرباریس نامیده شده است.
نام‌های دیگر زرشک هسته به فارسی و در کتب طب سنتی، زرشک هسته‌دار، زرشک سیاه و زرشک آبی (آبگیری) نامیده شده است. در اغلب نواحی مرطوب و جنگلی کشورها خصوصاً کشورهای اروپایی و در ایران بیشتر در استان‌های شمالی و شمال غربی به صورت خودرو انتشار داشته و کاشته نیز می‌شود.

تیره گیاه:

زرشک Berberidaceae

نوع گیاه:

درختچه

مشخصات ظاهری:

درختچه‌ای است به ارتفاع حدود 4 متر با ساقه‌هایی خاردار و شاخه‌هایی شکننده و برگ‌های آن متناوب، بیضی شکل، دندانه‌اره‌ای و اغلب منتهی به خاری کوچک و نازک می‌باشند. پوست شاخه‌های آن قهوه‌ای یا قرمز و گاهی زرد رنگ و گل‌های آن زرد، مجتمع به صورت خوشه‌ای و آویخته هستند. میوه‌اش در نوع بی‌دانه، گوشتی، کوچک، کمی دراز، به رنگ قرمز و دارای طعمی ترش و در نوع دانه‌دار، سته، چروکیده، قرمز تیره مایل به سیاه و محتوی دو دانه می‌باشد.

طبیعت زرشک:

طبق نظر حکمای طب سنتی طبیعت آن سرد و خشک است.

رویش جغرافیایی:

در اغلب نواحی مرطوب و جنگلی کشورها خصوصاً کشورهای اروپایی و در ایران بیشتر در استان‌های شمالی و شمال غربی به صورت خودرو انتشار داشته و کاشته نیز می‌شود.

ترکیبات شیمایی و مواد موجود:

در تمام قسمت‌های درختچه آلکالوئیدهای اوکسی‌بربرین، بربامین، اوکسیاکانیتن، اسانس و در میوه‌ها (زرشک) مواد قندی، اسیدهای مالیک و تارتاریک (عامل ترشی زرشک)، ویتامین C، رزین، صمغ، موسیلاژ، پکتین و غیره تشخیص داده شده است. برگ زرشک حاوی ویتامین C فراوان است.

بخش مورد استفاده:

تمام قسمت‌های درختچه

نحوه مصرف:

زرشک مصارف مختلفی دارد از جمله به صورت خام، پخته، دم کرده، جوشانده و استفاده در صنایع غذایی به اشکال گوناگون. در طب سنتی از خشک شده ریشه، پوست ریشه، ساقه، برگ و گل درختچه نیز به صورت دم کرده یا جوشانده استفاده می‌کنند و برای درمان بیماری‌ها با استفاده از قسمت‌های مختلف درختچه، نحوه و مقدار مصرف را پزشک تشخیص داده و تجویز می‌کند.

خواص درمانی زرشک:

منظم کننده گردش خون و التیام‌بخش زخم‌های دهان، اشتهاآور و قبض کننده، صفرابر و مسکن حرارت معده، بندآورنده‌ی سیلان خون از بواسیر و جلوگیری کننده از خونروی‌های مزمن، رفع کننده انسداد مجاری کبد و التیام‌بخش زخم‌های روده، مقوی و ضدعفونی کننده، کاهنده فشار خون و صفرابر، تقویت کننده قلب و کبد و ضد استسقاء می‌باشد. در ضمن برای یرقان، نقرس، روماتیسم، دیابت، واریس و برای خانم‌هایی که بین دو پریود خونریزی دارند نیز مفید است.

خواص درمانی پوست ریشه و ساقه:

تقویت کننده و صفرابر، مسهل قوی و تصفیه کننده خون، ضد عفونی کننده و ادرارآور، منظم کننده بی‌نظمی‌های عمل دستگاه گوارش که منشأ کبدی دارند و برطرف کننده سوءهاضمه‌های مزمن، اشتهاآور و تنظیم کننده قند خون می‌باشند. در ضمن برای قولنج‌های کبدی و کلیوی، زردی، تب‌های صفراوی، نقرس، روماتیسم، تب‌های عفونی، تیفوئید و خونریزی‌هایی که در فواصل قاعدگی رخ می‌دهد نیز مفید هستند.

خواص درمانی برگ:

برطرف کننده اسهال‌های ناشی از ضعف آلات و احشاء شکم و ضد آب آوردن انساج بدن و جویدن آن باعث سفت شدن لثه‌ها و ضد اسکوربوت می‌باشد. در ضمن دم کرده برگ زرشک برای درمان آنژین به صورت غرغره بسیار مفید است. جوشانده برگ زرشک نیز برای شستشوی زخم‌ها و اولسرها بسیار مؤثر می‌باشد.

تذکر:

مصرف زرشک و قسمت‌های دیگر درختچه در دوران بارداری به دلیل اثر تحریکی که بر رحم دارد ممنوع و در صورت استفاده باعث سقط جنین می‌شود. در ضمن استفاده از زرشک برای اشخاص سرد مزاج و افراد مبتلا به سرفه‌های مقاوم، نارسایی قلبی و بیماری‌های تنفسی مضر می‌باشد.
منبع مقاله :
صانعی، صمصام؛ (1395)، طبّ الصمصام -آشنایی با بیش از 400 نوع از گیاهان دارویی- (جلد دوم)، تهران: انتشارات حافظ نوین، چاپ اول.